معرفی و نقد دو مجلد نخست «روزشمار ۱۵ خرداد»

خبرگزاری مهر – سرویس فرهنگ – الهام صالح:

کتاب «روزشمار ۱۵ خرداد: نیمه اول خرداد ۱۳۴۲» (۱) از تاریخ اول خرداد ۱۳۴۲ آغاز می‌شود تا به وقایعی برسد که نهضتی مردمی را شکل دادند و برای سال‌های متمادی در حافظه تاریخی ایران باقی ماندند.

پیش از این آغاز، با مقدمه‌ای مواجه می‌شویم تا با مطالعه آن آسان‌تر به موضوعات کتاب، هدف از نوشتن آن و سیر تولید آشنا شویم. در این مقدمه ۳ صفحه‌ای به واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و اتفاقاتی که این واقعه را رقم زد، پرداخته شده است که برخی از آنها عبارتند از: انقلاب سفید، یورش به مدارس دینی در قم، تبریز و مشهد، ضرب و شتم طلاب، فعالیت‌های افشاگرانه مراجع تقلید و...

وقایعی که در کتاب به آنها پرداخته شده، آرام‌آرام از ابتدای خرداد ۱۳۴۲ ورق می‌خوردند و به سوی ۱۵ خرداد پیش می‌روند. مثلاً در تاریخ ۳ خرداد، به سخنرانی امام خمینی (ره) به مناسبت آغاز ماه محرم، پرداخته شده است. پدیدآورنده علاوه بر اشاره مختصر به رویدادهای هر روز، درباره آنها شرحی را نیز به نقل از منابع مکتوب نوشته است. به عنوان مثال در تاریخ ۴ خرداد، مشروح اعلامیه شهربانی کل کشور در ارتباط با فرا رسیدن ماه محرم و ممنوعیت تظاهرات وجود دارد. (۲)

در همین تاریخ درباره جلوگیری شهربانی تبریز از منبر رفتن وعاظ نوشته شده است: «شهربانی تبریز با فراخوانی ده نفر از وعاظ شهر به ایشان گوشزد کرده که نباید به منبر بروند. وعاظ و روحانیون یاد شده را ملزم کرده که تعهد بدهند هیچ حرفی نزنند. با وجود این حجج اسلام ناصرزاده، انزابی و چند روحانی دیگر از دادن هر گونه تعهدی سر باز زدند و در مقابل درخواست شهربانی تبریز اظهار کردند که این کار دروغ عملی است…» (۳)

از همین مطالب می‌توان به ترس حکومت پهلوی از برگزاری تظاهرات مردمی، نگرانی درباره اوضاع سیاسی و جو ناآرام موجود در شهرهای ایران در آن برهه پی برد. موضوعاتی که با ورق خوردن روزهای خرداد ۱۳۴۲ و نزدیک شدن به ۱۵ خرداد بر شدت آنها افزوده می‌شود. به عنوان مثال، عزاداری‌های ۱۲ خرداد، رنگ و بویی سیاسی به خود گرفته بود: «مردم پس از مدتی که شعار دادنشان تمام شد، به سمت چهارراه پهلوی به راه افتاده، در ادامه هم از حسن‌آباد، میدان سپه و ناصرخسرو گذشتند و به مسجد شاه رفتند. آنان با وجود اینکه باید پس از رسیدن به در مسجد مزبور پراکنده می‌شدند، اما همچنان به مراسم خود ادامه دادند و در اثر هیجانی که وجودشان را فرا گرفته بود، از در شرقی مسجد وارد بازار شدند». (۴)

با مطالعه فصل‌های این کتاب به راحتی می‌توان به جو ناآرام ایران در آن برهه پی برد. سخنرانی‌های امام خمینی (ره) که یکی از آنها در تاریخ ۱۳ خرداد صورت گرفت، بر نگرانی‌های حکومت پهلوی می‌افزود. امام خمینی (ره) در سخنرانی خود در مدرسه فیضیه فرمودند: «آقا! من به شما نصیحت می‌کنم؛ ای آقای شاه! من به تو نصیحت می‌کنم؛ دست بردار از این کارها. آقا! اغفال دارند می‌کنند تو را… اگر دیکته می‌دهند دستت و می‌گویند بخوان، در اطرافش فکر کن…». (۵)

روز پس از این سخنرانی، تهران شاهد تظاهرات خیابانی است و سپهبد نصیری، فرماندار نظامی تهران و حومه در اعلامیه شماره یک خود، اجتماعات را ممنوع می‌کند.

۱۵ خرداد، همان روزی است که امام خمینی (ره) توسط مأموران ساواک تهران دستگیر می‌شود. نویسنده، اتفاقات این روز را به گونه‌ای مطرح ساخته که مخاطب آنها را دنبال کند: «کماندوها تا پشت درِ منزل آیت‌الله جلو آمدند که با سر و صدای آنها، چند تن از اهالی منزل و برخی از همسایگان سراسیمه از خواب بیدار شدند. آقا مصطفی فرزند ایشان در حالی که با همهمه از خواب پریده بود، بی‌درنگ بالای پشت‌بام رفت تا اوضاع کوچه منتهی به منزلشان را زیر نظر بگیرد. مأموران و کماندوها کوچه و خانه پدری‌اش را محاصره کرده، منتظر بودند که آیت‌الله بیرون بیاید». (۶)

در این روز، با اعلام خبر دستگیری امام خمینی (ره)، اعتراضات مردمی شدت گرفت که پدیدآورنده کتاب، آنها را بر اساس گزارش‌های موجود از مأموران ساواک از ساعت ۹:۱۵ تا ۲۲ دسته‌بندی کرده است. نقطه قوت این بخش استفاده از عکس‌هایی درباره تظاهرات ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است، البته در سایر فصل‌ها نیز به تناسب موضوع، عکس‌هایی منتشر شده است.

«روزشمار ۱۵ خرداد: نیمه اول خرداد ۱۳۴۲»، کتابی کامل به حساب می‌آید، زیرا از فهرست تا فهرست اعلام و کتاب‌نامه، در کنار یکدیگر، اطلاعات بیشتری را در اختیار مخاطبی که درباره این موضوع کنجکاوی بیشتری دارد، قرار می‌دهند. قرار دادن ترجمه‌ای از مقدمه به زبان‌های انگلیسی و عربی نیز یک نقطه مثبت دیگر به شمار می‌رود.

اما آنچه نظر را به خود جلب می‌کند و یک امتیاز دیگر به شمار می‌رود، پی‌نوشت‌هایی است که در پایان هر فصل منتشر شده، به ویژه پی‌نوشت وقایع تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲. در این پی‌نوشت اطلاعات جزئی‌تری به مخاطب ارائه شده. جمعیت شرکت‌کننده در تظاهرات ۱۵ خرداد ۴۲، درگیری‌ها، مجروحان و شهیدان، بازداشت‌شدگان و محدوده جغرافیایی تظاهرات از این جمله است. به عنوان مثال در زمینه محدوده جغرافیایی، به غرب و شرق بازار تهران به عنوان محل‌های تجمع تظاهرکنندگان و سپس به مکان‌های بیشتری اشاره شده است.

در پی‌نوشت وقایع این روز، علاوه بر اشاره به آمار کلی مجروحان و شهیدان، آمار جزئی‌تری از مجروحان، مصدومین و شهیدان در بیمارستان‌های پهلوی، سینا، رازی، شفایحیائیان، شهرداری و حتی مجروحانی که پس از پانسمان مرخص شده‌اند نیز وجود دارد. فقط ای کاش کشته‌شدگان و زخمی‌های فصل پانزدهم (۱۵ خرداد) هم از متن کتاب به قسمت پی‌نوشت این فصل منتقل می‌شد.

کتاب دوم «روزشمار ۱۵ خرداد»، مربوط به خرداد ۱۳۴۲ هم به روال کتاب اول تدوین شده و نقاط قوت کتاب اول را داراست. در کتاب دوم که رویدادهای ۱۶ تا ۳۱ خرداد ۱۳۴۲ را دربرمی‌گیرد، رویدادهای هر روز ابتدا به ترتیب در فهرست و سپس به صورت مشروح ذکر شده‌اند.

در مقدمه کتاب نیز به موارد مهمی اشاره شده است: «انتشار خبر دستگیری امام خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، که صفحات پایانی کتاب پیشین را به خود اختصاص داده، با پیامدهای گوناگونی همراه بوده است که کتاب حاضر با پرداختن بدان‌ها آغاز می‌شود. در یک سو حاکمیت رژیم پهلوی با همه دستگاه‌های مسلح و مجهز به انواع اهرم‌های فشار و بازدارنده قرار دارد و در سوی دیگر، نهاد روحانیت که از پشتیبانی مردمی متدین برخوردار بوده است…» (۷)

در نخستین بخش از کتاب دوم که شامل رویدادهای ۱۶ خرداد ۱۳۴۲ است، واکنش‌های اعتراض‌آمیز مردم نسبت به دستگیری امام خمینی (ره) توسط مأموران حکومت پهلوی بازگو می‌شود. این اتفاقات بر اساس گزارش‌های مأموران ساواک از ساعت ۸:۱۰ تا ۲۲:۱۵ دسته‌بندی شده‌اند.

علاوه بر این دسته‌بندی، اتفاقات ۱۶ خرداد به تشریح در اختیار مخاطب قرار گرفته است که می‌توان به موضوعاتی مانند واکنش مراجع عظام و تظاهرات مردم در نقاط مختلف اشاره کرد: «مردم گروه‌گروه گرد هم آمدند و به تظاهرات و سر دادن شعار علیه دولت پرداختند. در این حین مأموران وارد خیابان‌ها شده، با شدت بیشتری بدان‌ها هجوم بردند تا پراکنده شوند. اما تظاهرکنندگان در انجام خواسته خود اصرار ورزیدند. به دنبال آن قوای نظامی اقدام به شلیک تیر هوایی و بعد تیراندازی مستقیم کردن». (۸) در این بخش، لیستی از دستگیرشدگان این روز ارائه شده است.

خرداد ۱۳۴۲، برهه‌ای پرالتهاب در تاریخ ایران به شمار می‌رود که کتاب دوم به خوبی این دوره را به تصویر می‌کشد؛ از موضوعاتی مانند ادامه مبارزات امام خمینی (ره) از طریق تماس با آیات عظام، سانسور مطبوعات توسط ساواک، تعطیلی بازار شهرهایی مانند تهران، اصفهان، نجف‌آباد و تبریز تا ادامه دستگیری‌ها در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. به‌طور خلاصه، کتاب دوم «روزشمار ۱۵ خرداد» مربوط به خرداد ۱۳۴۲ بازتابی از حوادث ۱۵ خرداد در حوادث پس از آن و سمت و سوی واکنش‌ها در برابر این حادثه را به مخاطب خود ارائه می‌کند.

از ویژگی‌های مثبت هر دو مجلد پرداختن به وقایع مختلف خرداد ۱۳۴۲ است، با این وجود، حجم غالب مطالب به موضوعات سیاسی ایران در آن ایّام اختصاص یافته است.

***

پی‌نوشت‌ها:

(۱) آریابخشایش، یحیی. روزشمار ۱۵ خرداد: نیمه اول خرداد ۱۳۴۲. دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و انتشارات سوره مهر. چاپ اول. ۱۳۹۷؛ این کتاب به عنوان شصت‌وهشتمین اثر تحقیقی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی در ۵۰۰ صفحه منتشر شده است.

(۲) همان، ص ۵۵.

(۳) همان، ص ۵۶.

(۴) همان، ص ۲۰۹.

(۵) همان، ص ۲۴۲ و ۲۴۳.

(۶) همان، ص ۳۰۱.

(۷) آریابخشایش، یحیی. روزشمار ۱۵ خرداد: ۱۶ خرداد ۱۳۴۲ تا ۳۱ خرداد ۱۳۴۲. دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و انتشارات سوره مهر. چاپ اول. ۱۳۹۷. ص ۷؛ این کتاب به عنوان هفتادمین اثر تحقیقی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی در ۵۴۹ صفحه منتشر شده است.

(۸) همان، ص ۲۹.